Historia Twierdzy Przemyśl

Twierdza Przemyśl jest niesamowitym wyrazem myśli technicznej zachwycającej każdego kto ją odwiedzi. W trakcie budowy wzbudzała duże zainteresowanie. Szybko rosnąca popularność osób zajmujących się i zainteresowanych techniką militarną I Wojny Światowej powoduje, że Twierdza Przemyśl jest znana w całej Europie, a dziedzictwo kulturowe miasta Przemyśl, jest postrzegane jako jeden spójny element krajobrazu pola bitwy wraz z systemem fortyfikacyjnym w niego wpisanym.

Aby zrozumieć czym jest Twierdza warto prześledzić kształtowanie się jej architektury, koncepcję i przebieg jej budowy oraz rozbudowy i modernizacji - wszystko to od momentu jej powstania, do dnia kiedy upadała, aż po dzień dzisiejszy - kiedy to stała się nierozerwalnym elementem krajobrazu i pomnikiem historycznym, nierozerwalnie w ten krajobraz i miasto wpisanym.

Pierwsze koncepcje i wzmianki wspominające o chęci budowy umocnień fortyfikacyjnych w Przemyślu mają swój początek już w XIX wieku, a więc tuż po tym jako miasto znalazło się w rękach Habsburgów. Pierwsze dokumenty i wzmianki to memoriał arcyksięcia Jana Habsburga z 1810 roku, w którym zaleca on ufortyfikowanie Przemyśla.

Kolejnym dokumentem zapoczątkowującym koncepcję ufortyfikowania miasta jest raport inżyniera Michała Cichockiego, będący analizą i ekspertyzą wskazującą możliwości wybudowania w Przemyślu pierwszych fortyfikacji. Podczas swojego pobytu w Galicji w 1819 roku, Arcyksiążę Jan Habsburg zatrzymał się na trzy dni w Przemyślu, podtrzymując swoją tezę z 1818 roku, aby w tym mieście powstała twierdza II klasy.

Przemyśl został uznany za najważniejszy zaraz po Krakowie jako cel do budowy umocnień i fortyfikacji. Zostało to zapisane w raporcie Centralnej Komisji Fortyfikacyjnej powołanej przez Franciszka Józefa w 1849 roku. Pierwotnie Przemyśl stał się obozem warownym, w którym rozpoczęto budowę umocnień polowych, oraz fortów wokół miasta wzdłuż głównych dróg.

Potrzeba budowy umocnień fortyfikacyjnych wokół Przemyśla w większej skali, została opisana w opracowaniu Heinricha Hessa z 1856 roku oraz w opracowaniu / memoriale gen. Franciszka von John’a w 1868 roku. W 1871 roku zapadła decyzja o fortyfikacji miasta, a w 1873 roku poniesiono rangę miasta do twierdzy I klasy. Powołano Dyrekcję Budowy Twierdzy Przemyśl – początkowo fundusze przeznaczone na budowę umocnień były dość skromne – co skutkowało spowolnionym tempem prac.

Kolejne prace uzależnione były od narastających napięć w Europie oraz z sytuacją polityczną. Zaostrzające się stosunki pomiędzy Austrią i Rosją spowodowały przyśpieszenie prac, zaczynające się od 1878 roku. W pierwszym etapie większość obiektów powstających było ziemno-drewnianych, później stopniowo zastępowano je betonem.

Początkowo, podczas pierwszej fazy budowy Twierdzy Przemyśl, składała się ona z dwóch obwodów: obwód pierwszy czyli rdzeń oraz pierścień fortów zwany obwodem drugim. Po modernizacji centrum twierdzy stanowił rdzeń wzmocniony siedmioma nowymi fortami artyleryjskimi oraz obwód wspierający złożony z 15 fortów. Do całego systemu fortyfikacji wprowadzono baterie polowe, stałe oraz prochownie.

Od 1878 autorem planu rozbudowy fortyfikacji był inżynier szwajcarski, baron Daniel Salis-Soglio - do 1883 roku. W tym też roku Ministerstwo Wojny powołało pierwszego komendanta Twierdzy Przemyśl - majora Antoniego Wernera. W latach 1886-1888 Przemyśl stał się twierdzą pierścieniową - wszelkie modernizacje prowadzone były już pod okiem nowego kierującego mjr. inż. Maurycego Brunnera. Wszystkie prace skupiły się na stronie północnej i południowo - wschodniej, gdzie dodatkowo przy forcie Siedliska wybudowano sześć fortów pomocniczych - cały system fortyfikacji został uzupełniony dodatkowo fortami międzypolowymi, a całość prac podzielono na 8 grup fortecznych - pojawiły się też dwa nowe typy fortów - takie jak fort główny pancerny i mały fort piechoty.

Pierwsze manewry w Twierdzy Przemyśl odbyły się w 1892 roku, a jako pierwszy raz użycia balonów obserwacyjnych na uwięzi przyjmuje się rok 1896. W latach 1900–1907 prowadzono jedynie niewielkie modyfikacje i unowocześnienia fortów i innych dzieł obronnych.

W ostatecznej swojej postaci Twierdza Przemyśl składa się z rdzenia, pierścienia wewnętrznego oraz zewnętrznego. Były to głownie fortyfikacje, umocnienia, linie obronne i zabytki z czasów I Wojny Światowej, które to aktualnie znajdują się w Powiecie Przemyskim i Mieście Przemyślu oraz w jego okolicach.

W skład rdzenia wchodzą: 28 szańców, 3 baterie, 8 fortów, dwie bramy sanockie – Dolna i Górna, Brama Krównicka i prochownia na „Ostrowiu“.

Pierwszy pierścień, zwany wewnętrznym wspierającym to: 2 forty, 1 szaniec i polowy punkt oporu, 5 baterii.

Pierścień zewnętrzny Twierdzy to: 32 forty, 13 polowych punktów oporu, 6 szańców, 14 baterii, zespół koszarowy polowy na Optyniu i Iwanowej Górze. Lista obiektów zaliczanych do pierścienia zewnętrznego Twierdzy:

Fort I "Salis Soglio" – dodatkowo obiekt powiązany z fortami tzw. Grupy Siedliskiej, której to głownie fortyfikacje, umocnienia, linie obronne i zabytki z czasów I Wojny Światowej położone są aktualnie na terenie Ukrainy, w rejonie m.in. miejscowości: Szeginie, Popowice, Drohobycz, Byków, Cyków itp. Lista głównych obiektów zaliczających się do w/w grupy to: tzw. forty wysunięte (teren dzisiejszej Ukrainy): I/1 "Łysiczka", I/2 "Byków", I/3 "Pleszowice", I/4 "Maruszka Las", I/5 "Popowice", I/6 "Dziewięczyce".

• Fort IIb "Cyków" (Jaksmanice, gm. Medyka), wysadzony 1915, częściowo rozebrany około 1920-1930 (fort międzypolowy piechoty).
• Fort II "Jaksmanice"
• Fort IIa "Mogiłki" (Jaksmanice, gm. Medyka), mur.-ziem., 1892-1900, cz. rozebrany ok. 1920-1930 (fort artyleryjski jednowałowy - górska bateria pozycyjna).
• Fort III "Łuczyce"
• Fort IlIa "Hermanowice-Kolej" (Pikulice, gm. Przemyśl), ziem., szaniec obozu warownego 1854-1857, przebudowany na baterię, wysadzony 1915, rozebrany ok. 1920-1930 (fort obrony bliskiej).
• Fort IV "Optyń"
• Fort V "Grochowce"
• Fort Va "Grochowce-Leśniczówka" (Grochowce, gm. Przemyśl), ziem.-mur., 1900-1903, wysadzony 1915, cz. rozebrany ok. 1920-1930 (fort międzypolowy piechoty).
• Fort VI "Iwanowa Góra"
• Fort VIb "Lipnik" (Kruhel Wielki, gm. Krasiczyn), mur.-ziem., 1908-1910, rozbudowany 1914, cz. rozebrane schrony ok. 1920-1930 (fort rozproszony obrony bliskiej).
• Fort VII "Prałkowce"
• Fort VII 1/2 "Tarnawce" (Ostrów, gm. Przemyśl), beton.-mur.-ziem., szaniec obozu warownego 1854-1857, przebudowany na baterię 1880-1887 i 1892-1900, częściowo wysadzony 1915, częściowo rozebrany około 1920-1930 i 1985-1992 (fort opancerzony obrony bliskiej)
• Fort VIII "Łętownia"
• Fort VIIIa "Łętownia-Leśniczówka" (Łętownia, gm. Przemyśl), ziem., 1900-1903, wysadzony 1915, rozebrany około 1920-1930 (fort międzypolowy).
• Bateria polowa artylerii fortecznej "Łętownia" (Łętownia, gm. Przemyśl), ziem., 1914.
• Fort IX "Brunner"
• Fort IXa "Przy Krzyżu" (Ujkowice, gm. Przemyśl), mur.-ziem., 1893, wysadzony 1915, cz. rozebrany ok. 1920-1930 i 1966-1967 (fort pancerny międzypolowy obrony bliskiej).
• Fort Xb "Zagrodnia" (Ujkowice, gm. Przemyśl), mur.-ziem., 1892-1900, cz. rozebrany ok. 1920-1930 (fort artyleryjski).
• Szaniec międzypolowy piechoty X/B1 "Orzechowce" (Ujkowice, gm. Przemyśl), ziem., ok. 1890, rozbiórka schronu ok. 1920-1930.
• Fort X "Orzechowce"
• Bateria sprzężona X/B2 "Orzechowce" (Orzechowce, gm. Żurawica), ziem., 1892-1900, rozbiórka schronów ok. 1920-1930 (bateria sprzężona z fortem X),
• Wał baterii B2 "Orzechowce" (Orzechowce, gm. Żurawica), ziem., 1892-1900.
• Bateria X/B3 "Orzechowce" (Orzechowce, gm. Żurawica), mur.-ziem., 1892-1900, rozbiórka schronów ok. 1920-1930 (bateria między-polowa stalą obrony dalekiej).
• Fort "Orzechowce" (Orzechowce, gm. Żurawica), beton.-ziem., 1903-1910, wysadzony 1915, częściowo rozebrany około 1920-1930 (fort międzypolowy obrony bliskiej).
• Bateria "Pruchnicka Droga" (Orzechowce, gm. Żurawica), mur.-ziem., 1892-1900, rozbiórka schronów około 1920-1930 (bateria międzypolowa).
• Fort Xa "Pruchnicka Droga" (Orzechowce, gm. Żurawica), mur.-ziem., 1892-1900 (fort międzypolowy obrony bliskiej pancerny).
• Fort XIa "Cegielnia" (Orzechowce, gm. Żurawica), mur.-ziem., 1894, proj. Maurycy von Brunner, wysadzony 1915, cz. rozebrany około 1920-1930 (fort międzypolowy piechoty pancerny).
• Fort XIb "Gaj" (Orzechowce, gm. Żurawica), ziem., 1903-1910, schron rozebrany około 1920-1930 (szaniec międzypolowy piechoty).
• Fort XI "Duńkowiczki"
• Szaniec XI "Duńkowiczki" (Duńkowiczki, gm. Orły), ziem., szaniec obozu warownego 1854-1857, przebudowany 1880-1887, zmodernizowany do obrony bliskiej 1914, rozbiórka schronów ok. 1920-1930.
• Fort XII "Werner"
• Pozostałości fortecznego lotniska wojskowego (Żurawica, gm. Żurawica), fundamenty wartowni i hangarów, mur., 1914, zniszczone 1915.
• Fort XII 1/2 "Żurawica" (Żurawica, gm. Żurawica), ziem., k. XIX, zniwelowany (pozostałości fortu artyleryjskiego).
• Fort XIIIb "Bolestraszyce"
• Fort XIII "San Rideau"
• Fort XIIIa "Zabłocie" (Bolestraszyce, gm. Żurawica), mur.-ziem., 1900-1903, uszkodzony 1915, rozbiórka koszar szyjowych ok. 1920-1930 (fort międzypolowy piechoty).
• Szaniec "Hurko" A (Hurko, gm. Medyka), ziem., szaniec obozu warownego 1854-1857, przebudowany 1914, cz. zniwelowany ok. 1975 (szaniec artyleryjski typu FS).
• Szaniec "Hurko" B (Hurko gm. Medyka), ziem., szaniec obozu warownego 1854-1857, przebudowany 1914, cz. zniwelowany ok. 1975 (szaniec artyleryjski typu FS).
• Fort XV "Borek"
• Bateria sprzężona XVa "Borek" (Siedliska, gm. Medyka), ziem., 1892-1900.

Autor: Tomasz Trojnar		Autor: Tomasz Idzikowski

Twierdza Przemyśl to nie tylko fortyfikacje, ale także doskonale przemyślane i mocno rozbudowane zaplecze w postaci magazynów amunicyjnych, sieci nowych dróg, linii energetycznej, prochowni, składów artyleryjskich, koszar, szpitala wojskowego, budynków administracyjnych itp. Istniały także cztery lotniska: lotnisko polowe w Buszkowiczkach, rezerwowe w Bakończycach, i dwa lotniska stałe w Hureczku oraz Żurawicy.

Tuż po wybuchu I Wojny Światowej naczelne dowództwo wojsk austriackich 16 sierpnia 1914 roku zainstalowało się ze swoją kwaterą w Przemyślu. Aż do rozpoczęcia ofensywy przez wojska rosyjskie, we wrześniu 1914 roku, kiedy to sztab dowództwa przeniesiono do Nowego Sącza - wydano wtedy rozkaz: "Twierdza Przemyśl tymczasowo jest pozostawiona własnym siłom i należy jej bronić do ostateczności". Pierwszy strzał z fortów Twierdzy padł 17 września, kiedy to w pobliżu Grupy Siedliskiej pojawiły się patrole rosyjskie - strzał został oddany z fortu Popowice. Moment ten i dzień uznawany jest za rozpoczęcie oblężenia Twierdzy Przemyśl. Po 26 września miasto było już całkowicie otoczone przez armię rosyjską liczącą około 280 000 żołnierzy. W Twierdzy pozostała załoga w liczbie 130 000 żołnierzy austriackich. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do 9 października kiedy to do miasta wkroczyły wojska austriackie od strony Prałkowiec - były to oddziały 3 Armii, które to odrzuciły wojska rosyjskie aż za San, a oblężenie się zakończyło. Straty w ludziach były ogromne po obu stronach walczących, zarówno po stronie rosyjskiej jak i austriackiej - ale Twierdza pozostała w rękach Austriaków. Nie trwało to długo ponieważ już 5 listopada wojska rosyjskie ponownie otoczyły Twierdzę. Miasto było wtedy przeludnione - przebywało w nim około 130 tys. żołnierzy, 2 tys. jeńców rosyjskich, i około 30 tys. ludności cywilnej. Oblężenie utrzymywało się, aż do wydania rozkazu poddania Twierdzy i jej zniszczenia, przez jej komendanta Hermana Kusmanka w dniu 22 marca 1915 roku. Przed oddaniem Twierdzy i miasta Rosjanom wysadzono forty, baterie, magazyny amunicyjne itp. Rozkaz zniszczenia dotyczył także urządzeń komunikacyjnych, broni, amunicji, wysadzano armaty, mosty. Na pastwiskach w okolicach Hurka zastrzelono około 5 000 koni - po tym wszystkim Twierdza przeszła w ręce Rosjan.

W dniach 23-24 kwietnia Car Mikołaj II odwiedził przejętą Twierdzę Przemyśl, a wieść o jej upadku rozeszła się po całym świecie. Zwycięska bitwa "Operacja Gorlicka" zapoczątkowała wielką kontrofensywę wojsk połączonych austriackich oraz niemieckich i doprowadziła do trzeciego oblężenia Twierdzy Przemyśl. Po zaledwie kilkudniowych walkach, rozpoczętych w dniu 19 maja 1915 roku, oraz potężnym ataku wojsk sprzymierzonych, wojska rosyjskie wycofały się i oddały miasto w dniu 2 czerwca. Do końca wojny, zniszczone dzieła obronne i fortyfikacyjne nie miały już większego znaczenia militarnego.

Opracowanie tekstu: Jacek Dzik